Giữa vùng đất Tây Nguyên đại ngàn, nơi nắng gió hòa quyện cùng mưa nguồn, có một giống lúa cổ đã gắn bó hàng trăm năm với đời sống người Bahnar – đó là lúa Ba Chăm. Không ồn ào như những giống lúa thương mại năng suất cao, Ba Chăm âm thầm lớn lên cùng nhịp sống buôn làng, trở thành biểu tượng của sự no đủ, của bản sắc văn hoá và cả niềm tự hào của người Tây Nguyên.
“Báu vật” của núi rừng
Với người Bahnar ở huyện Mang Yang (tỉnh Gia Lai), Ba Chăm không chỉ là một giống lúa – đó là “hạt ngọc trời” được gìn giữ từ đời này qua đời khác. Không ai còn nhớ chính xác giống lúa này xuất hiện từ bao giờ, chỉ biết rằng từ thuở ông cha mở đất lập làng, hạt lúa Ba Chăm đã theo chân họ từ nương rẫy hoang sơ đến những thửa ruộng dọc triền núi, nuôi sống bao thế hệ.
Tên gọi “Ba Chăm” theo các già làng có thể xuất phát từ đặc tính độc đáo của giống lúa này: chu kỳ sinh trưởng kéo dài từ 8 – 9 tháng, trải qua ba lần mưa nắng lớn nhất trong năm. Khác với các giống lúa hiện đại chỉ cần 3 – 4 tháng, Ba Chăm sống chậm hơn, hấp thu trọn vẹn tinh túy của đất trời. Cũng vì vậy mà hạt gạo của nó dẻo, thơm, đậm vị thiên nhiên và có giá trị dinh dưỡng cao hơn hẳn.
Canh tác bằng “tay” và cả tấm lòng
Điều làm nên sự khác biệt lớn nhất của lúa Ba Chăm chính là cách canh tác. Cho đến hôm nay, người Bahnar vẫn giữ gần như nguyên vẹn phương thức “chọc, trỉa” cổ truyền – cách gieo lúa gắn bó mật thiết với văn hoá nương rẫy của họ.
Khi mùa mưa vừa chạm ngõ (thường vào tháng 5 – 6), đàn ông Bahnar dùng chiếc gậy nhọn chọc những lỗ nhỏ xuống đất, phụ nữ theo sau thả từng hạt giống vào rồi lấy chân lấp đất lại. Không có máy móc, không phân bón hoá học hay thuốc trừ sâu, tất cả đều làm thủ công. Người Bahnar tin rằng làm đất, gieo mạ và chăm sóc bằng tay là cách để “truyền hơi thở con người” vào cây lúa, giúp chúng khỏe mạnh và tràn đầy sinh lực.
Trong suốt hơn tám tháng, người dân chăm lúa như chăm một sinh linh. Họ làm cỏ, dẫn nước, dựng hàng rào chống thú rừng và thường xuyên làm lễ cầu mưa, cầu mùa – những nghi lễ nông nghiệp đã ăn sâu vào đời sống tín ngưỡng. Mỗi bước chăm sóc không chỉ là lao động mà còn là hành trình tinh thần, thể hiện mối liên kết bền chặt giữa con người với đất mẹ.
Hạt gạo chứa cả tinh túy đất trời
Sau gần 9 tháng, những bông lúa Ba Chăm chín vàng, trĩu hạt, tạo nên khung cảnh kỳ vĩ giữa đại ngàn. Hạt gạo Ba Chăm nhỏ, thon dài và có sắc trắng ngà rất đặc trưng. Khi nấu lên, cơm dẻo mềm tự nhiên, có hương thơm nhẹ và vị ngọt thanh mà người sành ăn miêu tả là “có mùi nắng gió của Tây Nguyên”.
Điều đặc biệt là dù để nguội, cơm Ba Chăm vẫn giữ độ mềm dẻo, không khô cứng, rất thích hợp cho những món truyền thống của người Bahnar như cơm lam, cơm nắm hay bánh lúa mới. Hạt gạo còn là nguyên liệu trong nhiều nghi lễ như cúng lúa, lễ mừng nhà mới hay lễ hội mừng lúa mới – những dịp cộng đồng tụ họp để cảm tạ trời đất sau mùa vụ bội thu.
Với người Bahnar, lúa Ba Chăm không chỉ là nguồn sống mà còn là linh hồn văn hoá. Họ tin rằng hồn lúa là hồn làng, mất đi giống lúa này cũng là đánh mất cội nguồn. Chính vì vậy, dù những giống lúa mới có năng suất cao hơn liên tục được đưa vào sản xuất, người Bahnar vẫn giữ riêng cho mình những thửa ruộng Ba Chăm như một cách giữ gìn di sản của tổ tiên.
Trong lễ hội mừng lúa mới – một nghi lễ lớn nhất của năm – người Bahnar bày biện mâm cỗ với xôi Ba Chăm, rượu cần, thịt nướng… rồi nhảy múa, hát ca suốt đêm quanh bếp lửa. Mỗi bát cơm lúc này không chỉ là món ăn mà còn là kết tinh của lao động, của tín ngưỡng và cả niềm tin rằng cuộc sống luôn no đủ, vững bền.
Gợi mở con đường phát triển bền vững
Ngày nay, trước xu hướng quay về với thực phẩm bản địa, tự nhiên và an toàn, lúa Ba Chăm đang dần thu hút sự chú ý của các nhà nông học và người tiêu dùng. Một số hợp tác xã ở Gia Lai đã bắt tay vào việc bảo tồn và nhân rộng giống lúa cổ này, kết hợp kỹ thuật canh tác truyền thống với phương pháp hiện đại để đưa sản phẩm ra thị trường mà vẫn giữ được hương vị nguyên bản.
Giá trị của Ba Chăm vì thế không chỉ dừng ở khía cạnh ẩm thực. Nó còn gợi mở hướng phát triển nông nghiệp bền vững – nơi con người không chạy đua với năng suất mà tôn trọng tự nhiên, giữ gìn đa dạng sinh học và nuôi dưỡng văn hoá truyền thống.
Giữa nhịp sống hiện đại, khi nhiều giống lúa lai cho năng suất gấp đôi, gấp ba đã thay thế các giống truyền thống, lúa Ba Chăm vẫn kiên định sống chậm rãi như chính nhịp sống của buôn làng Bahnar. Trong từng hạt gạo nhỏ bé ấy là mồ hôi, công sức, là niềm tin, tín ngưỡng và tình yêu đất mẹ của biết bao thế hệ.
Và có lẽ, chính điều đó mới là giá trị lớn nhất mà Ba Chăm mang lại – không chỉ là “hạt ngọc trời” nuôi sống con người, mà còn là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại, giúp bản sắc văn hoá Tây Nguyên tiếp tục nảy mầm, lớn lên và lan toả trong từng bát cơm dẻo ngọt hôm nay.
